Model IS-LM-BP, znany również jako model Mundella-Fleminga, jest mapą gospodarczego mechanizmu gdzie równowaza sie rynki towarowy, pieniezny oraz bilans platniczy. Model pozwala on zrozumieć, jak w krótkim okresie kształtuje się dochód narodowy (PKB), stopa procentowa oraz bilans płatniczy w gospodarce, która handluje z zagranicą.
Pierwszym filarem modelu jest rynek dóbr i usług, reprezentowany przez czerwoną krzywą IS. Nazwa pochodzi od warunku równowagi: Investment (Inwestycje) = Savings (Oszczędności).
W gospodarce zamkniętej równowaga ta oznacza, że wszystko, co zostało wyprodukowane, znajduje nabywcę. W ujęciu matematycznym mówimy, że produkcja (Y) musi równać się planowanym wydatkom (AE).
Aby zrozumieć krzywą IS, musimy rozłożyć popyt na czynniki pierwsze. W naszym symulatorze sterujesz nimi za pomocą suwaków w sekcji „SEKTOR REALNY”.
A. Konsumpcja (C) Konsumpcja to największa część wydatków w gospodarce. Zależy ona głównie od tego, ile pieniędzy zostaje ludziom w kieszeniach po opłaceniu podatków.
Wzór: C = C0 + c * Yd
Ludzie wydają pewną kwotę niezależnie od dochodu (to tzw. konsumpcja autonomiczna C0, np. wydatki na jedzenie, które trzeba ponieść nawet przy braku pensji, finansowane z oszczędności). Dodatkowo, z każdej zarobionej złotówki wydają pewną część. Tę część nazywamy Krańcową Skłonnością do Konsumpcji (MPC, oznaczane jako małe „c”).
W symulatorze: Jeśli zwiększysz parametr MPC (c), ludzie zaczną wydawać większą część swojego dochodu. Linia konsumpcji (wykres 7 na dole) stanie się bardziej stroma, co silnie napędzi gospodarkę poprzez efekt mnożnikowy.
B. Inwestycje (I) To wydatki firm na maszyny, fabryki czy oprogramowanie. Są one kluczowe, ponieważ łączą rynek dóbr z rynkiem pieniądza.
Wzór: I = I0 - b * r
Inwestycje zależą odwrotnie od stopy procentowej (r). Gdy stopy są wysokie, kredyt jest drogi, więc firmy inwestują mniej. Parametr b (wrażliwość) mówi nam, jak bardzo firmy boją się wysokich stóp.
W symulatorze: Spójrz na Wykres 1 (lewy górny róg). To ujemnie nachylona linia. Jeśli podniesiesz stopę procentową (wynikową), zobaczysz, jak punkt na tym wykresie przesuwa się w górę i w lewo – inwestycje spadają.
C. Wydatki Rządowe (G) i Podatki (T) Rząd jest potężnym graczem. Może bezpośrednio kupować towary (zwiększając G) lub zabierać pieniądze w podatkach (T), co zmniejsza wydatki konsumentów.
Podatki (T): W modelu mamy podatki stałe (T0) oraz stawkę podatkową (t), która zabiera procent od każdego zarobionego grosza.
W symulatorze: Przesunięcie suwaka G w prawo to klasyczna "ekspansja fiskalna". Zobaczysz, jak krzywa IS przesuwa się w prawo, a dochód rośnie. Zwiększenie podatków działa odwrotnie – hamuje gospodarkę.
Krzywa IS (Wykres 2, czerwona linia) to zbiór wszystkich kombinacji dochodu (Y) i stopy procentowej (r), przy których rynek towarów jest w równowadze. Dlaczego jest ona nachylona w dół? To proste: Niższa stopa procentowa sprawia, że kredyt jest tańszy -> Inwestycje rosną -> Wzrost inwestycji zwiększa popyt -> Firmy produkują więcej -> Dochód (PKB) rośnie. Zatem: niska stopa = wysoki dochód.
Drugim filarem jest rynek pieniądza, reprezentowany przez niebieską krzywą LM (Liquidity preference - Money supply). Tutaj spotykają się ci, którzy pieniądz mają (podaż), z tymi, którzy go potrzebują (popyt).
Podaż jest ustalana przez bank centralny (parametr M) i korygowana o poziom cen (P). Realna podaż pieniądza to siła nabywcza pieniądza w gospodarce.
W symulatorze: Zwiększenie M to "dodruk pieniądza" lub obniżenie stóp przez bank centralny. Powoduje to przesunięcie krzywej LM w prawo. Pieniądz staje się tańszy i łatwiej dostępny.
Ludzie chcą trzymać gotówkę z dwóch powodów:
Motyw transakcyjny - Żeby robić zakupy. Im bogatsze społeczeństwo (wyższe Y), tym więcej gotówki potrzebuje. Parametr k mówi, jak silna jest ta zależność.
Motyw spekulacyjny - To gra na stopach procentowych. Gdy stopy procentowe są wysokie, trzymanie gotówki w skarpecie się nie opłaca (lepiej kupić obligacje). Dlatego wysokie stopy oznaczają niski popyt na gotówkę. Parametr h określa wrażliwość na ten czynnik.
Krzywa LM (Wykres 2, niebieska linia) pokazuje pary (Y, r), gdzie popyt na pieniądz równa się podaży. Dlaczego jest nachylona w górę? Wyobraź sobie, że gospodarka rośnie (Y w górę). Ludzie potrzebują więcej pieniędzy na zakupy (popyt transakcyjny rośnie). Ale podaż pieniądza (M) jest stała. Aby "ostudzić" ten popyt na gotówkę i zachęcić ludzi do trzymania oszczędności w bankach, cena pieniądza – czyli stopa procentowa (r) – musi wzrosnąć. Zatem: wyższy dochód = wyższa stopa procentowa.
Tutaj wchodzimy na poziom zaawansowany. Gospodarka nie jest samotną wyspą. Handluje z innymi (eksport/import) i przepływa przez nią kapitał zagraniczny. Reprezentuje to zielona krzywa BP (Balance of Payments).
To różnica między tym, co sprzedajemy za granicę, a tym, co kupujemy.
NX = X - m*Y
Eksport (X) zależy od kondycji zagranicy i kursu walutowego.
Import zależy od naszego bogactwa. Im jesteśmy bogatsi (wyższe Y), tym więcej kupujemy zagranicznych aut czy elektroniki. Parametr m (krańcowa skłonność do importu) mówi, jak duża część naszego dochodu "ucieka" za granicę.
W symulatorze: Spójrz na Wykres 5 (dolny lewy róg). Zobaczysz tam linię NX. Punkt przecięcia z osią poziomą pokazuje, przy jakim dochodzie nasz handel jest zrównoważony. Jeśli dochód wzrośnie za bardzo, import "zje" eksport i wpadniemy w deficyt handlowy.
Kapitał płynie tam, gdzie może zarobić najwięcej. Inwestorzy porównują naszą stopę procentową (r) ze stopą światową (r*).
Jeśli nasze stopy są wyższe niż na świecie (r > r*), zagraniczny kapitał płynie do nas szerokim strumieniem.
Jeśli są niższe, kapitał ucieka.
Parametr kf (mobilność kapitału) jest kluczowy. Jeśli jest bardzo wysoki (doskonała mobilność kapitału), nawet minimalna różnica w stopach powoduje gigantyczne przepływy. Wtedy krzywa BP jest pozioma.
Krzywa BP to zbiór punktów, w których bilans płatniczy jest równy zero (wpływy = wypływy).
Każdy punkt powyżej krzywej BP oznacza nadwyżkę w bilansie płatniczym (masowy napływ kapitału lub duży eksport).
Każdy punkt poniżej to deficyt (ucieczka kapitału lub przewaga importu).
W symulatorze: Przecięcie krzywych IS i LM wyznacza faktyczny stan gospodarki. Jeśli ten punkt (zielona kropka) leży poza linią BP, oznacza to nierównowagę zewnętrzną, co w rzeczywistości wywierałoby presję na zmianę kursu walutowego.
Symulator składa się z 8 połączonych wykresów. Zrozumienie ich powiązań jest kluczem do mistrzowskiego opanowania makroekonomii.
To serce modelu, pokazujące jak powstaje równowaga ogólna.
1. Popyt Inwestycyjny (Lewy Górny)
Oś Y: Stopa procentowa (r).
Oś X: Inwestycje (I).
Stopa procentowa ustalona na rynku (z przecięcia IS-LM) "wędruje" w lewo na ten wykres i wyznacza poziom inwestycji. Widać tu jak na dłoni "efekt wypychania" – wzrost stóp dusi inwestycje.
2. Synteza IS-LM-BP (Prawy Górny - GŁÓWNY)
Oś Y: Stopa procentowa (r).
Oś X: Dochód (Y).
Tu spotykają się trzy potęgi: rynek dóbr (czerwona IS), rynek pieniądza (niebieska LM) i zagranica (zielona BP). Punkt przecięcia IS i LM (zielona kropka) to Równowaga Krótkookresowa. Określa ona faktyczny PKB i stopy w kraju. Położenie tego punktu względem zielonej linii BP mówi o sytuacji międzynarodowej kraju.
3. Warunek Równowagi (Lewy Dolny)
Oś Y: Oszczędności (S).
Oś X: Inwestycje (I).
Linia 45 stopni. Ten wykres to techniczny "łącznik". Skoro gospodarka jest w równowadze, to Inwestycje muszą równać się Oszczędnościom (I=S). Ten wykres "przenosi" wartość inwestycji z górnego wykresu na dolną oś oszczędności.
4. Oszczędności (Prawy Dolny)
Oś Y: Oszczędności (S).
Oś X: Dochód (Y).
Pokazuje, ile oszczędności generuje dany poziom dochodu. Ten wykres zamyka pętlę logiczną Hicksa, łącząc dochód (z głównego wykresu) z oszczędnościami.
Te wykresy to "lupa", przez którą oglądamy szczegóły tego, co dzieje się w gospodarce.
5. Eksport Netto (NX) Pokazuje zależność bilansu handlowego od dochodu. Zauważysz, że im wyższy dochód, tym niższy eksport netto (bo rośnie import). To wyjaśnia, dlaczego szybki wzrost gospodarczy często pogarsza bilans handlowy.
6. Bilans Płatniczy (BP) To szczegółowy podgląd na rachunek kapitałowy. Pokazuje, jak bardzo dodatnie stopy procentowe (powyżej światowych) przyciągają kapitał (CF > 0).
7. Funkcja Konsumpcji Najprostsza, ale najważniejsza zależność: bogatsi ludzie więcej wydają. Nachylenie tej linii to MPC. Zmiana podatków przesuwa tę linię.
8. Krzyż Keynesowski To alternatywne spojrzenie na równowagę (model dochodowo-wydatkowy).
Czerwona linia: Planowane Wydatki (AE = C + I + G + NX).
Szara przerywana linia: Linia 45 stopni (gdzie Produkcja = Wydatki).
Punkt przecięcia wyznacza PKB. Zauważ, że gdy na górze (w modelu IS-LM) zmienia się stopa procentowa, to tutaj zmienia się poziom inwestycji, co przesuwa czerwoną linię AE w górę lub w dół. To jest właśnie mechanizm transmisyjny!